Sommigen beweren dat schaken en wiskunde hand-in-hand gaan. Je kunt bepaalde vraagstukken op het schaakspel loslaten: de bekende graankorrel, met het paard het hele bord over zonder meer dan één keer op hetzelfde veld te komen, of zet acht dames zo neer dat ze elkaar niet aanvallen. Anderen houden het bij kunst, al ligt dit gecompliceerder omdat twee kunstenaars tegelijk aan één partij werken. Weer anderen zouden sport zeggen, hoewel dat de andere benaderingen niet uitsluit. De Freudiaan herkent het oedipuscomplex, waarbij het mat zetten van de vijandelijke koning staat voor de vadermoord. Iedereen haalt eruit wat hij eruit wil halen. Ik ben daarin niet anders; altijd wanneer ik een nieuwe taal leer, kijk ik als eerste naar de namen van de stukken en van het spel zelf. Wanneer heet het gewone, talrijke voetvolk soldaten en wanneer boeren? Wanneer is een toren een strijdwagen en wanneer een boot?
In Europa zien we in de dame vooral de vrouwelijke wederhelft van de koning. De dame zoals we haar vandaag de dag kennen werd begin 15e eeuw geïntroduceerd, toen het schaakspel zijn huidige vorm kreeg – en ook Jeanne d’Arc leefde. Een verband lijkt dus overduidelijk, maar in werkelijkheid was er al een trend gaande waarbij het spel versneld werd. Zo mocht de loper in plaats van een of twee stappen nu de hele diagonaal over en de pion kon op de eerste zet ook twee stappen vooruit.
Een belangrijke brontaal voor de benaming van stukken is het Arabisch. Voor dame wordt in Russisch en diverse talen in het Midden-Oosten de Arabische term voor minister (wazīr) gebruikt. Het Spaans en Italiaans nemen de benamingen voor loper, respectievelijk alfil en alfiere, over van het Arabische al-fīl, letterlijk ‘de olifant’. Waarom lenen de Spanjaarden hun woord voor loper uit een andere taal, terwijl de Portugezen (net als de Engelsen) het Europese concept van bisschop gebruiken? Het was nota bene de Spaanse bisschop Ruy López de Segura die reeds in de zestiende eeuw met 3. Lb5 experimenteerde.
Als het schaakspel de maatschappij weerspiegelt, moeten verschillende benamingen wel iets zeggen over de cultuur waarin het spel gespeeld wordt. Dat is geen harde regel – taal op zich zit vol uitzonderingen – maar er zeker zijn patronen te ontdekken. Genoeg stof voor een proefschrift in ieder geval.
FM Zyon Kollen schaakt in de Meesterklasse voor Charlois Europoort en komt in de Bundesliga uit voor SV Lingen. Zijn beste resultaat is het winnen van het SPA Chess toernooi in Amsterdam in 2018. De 24-jarige Kollen (rating 2347) studeert Midden-Oostenstudies in Leiden. Behalve een schaakknobbel heeft Kollen ook een talenknobbel: hij spreekt zes talen vloeiend, waaronder Fins , Zweeds en Portugees. Naast studeren geeft Kollen ook schaakles, verzamelt én maakt zelf schaakspellen en schrijft geregeld recensies over schaakboeken op schaaksite.nl. De column van Kollen verschijnt dagelijks op speeldagen rond 12 uur ’s ochtends in het Nederlands én Engels op de website van het Schaakfestival.